Na Mwandishi Wetu Mahakama ya Kimataifa ya Makosa ya Jinai (ICC) imetimiza miaka 22 tangu kuanzishwa kwake Julai 2002, huku kukiwa na maswali yanayoendelea kuhusu upendeleo wake dhidi ya Afrika, athari zake kwa uhuru wa kitaifa, na madai ya motisha za kisiasa.
Wakati wakosoaji wakiendelea kuongezeka, waangalizi sasa wanahoji ikiwa nchi za Afrika na Kusini mwa Dunia kweli zinanufaika na taasisi hii ambayo msingi wake unaonekana kutekeleza haki kwa kuchagua, huku ikilenga nchi za Afrika kwa kiasi kikubwa na kuyafumbia macho mataifa yenye nguvu. Zaidi ya miongo miwili iliyopita ilipoanzishwa huko Roma, ICC iliibua matumaini kwa mustakabali wa sheria za kimataifa, wengi wakidhani itapambana na uhalifu wa kivita na kuunda aina ya haki ya kimataifa isiyodhibitiwa na mataifa yenye nguvu.
Nchi zote za Amerika Kusini na idadi kubwa ya nchi za Afrika zilisaini Mkataba wa Roma uliounda ICC. Ziliamini katika lengo la kuanzishwa kwa ICC kwamba itawashughulikia wahalifu wa uhalifu mbaya zaidi duniani hasa uhalifu wa kivita, mauaji ya kimbari na uhalifu dhidi ya ubinadamu. Elise Keppler, Mkurugenzi Mtendaji wa Kituo cha Haki za Kimataifa (GJC), shirika linalotumia sheria za kimataifa kupigania usawa wa kijinsia, anasema ndoto kubwa ilikuwa kwamba ICC itawapa waathirika haki na kuwa kama kizuizi.
Inafahamika kuwa Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa lilianzisha mahakama mbili za kushughulikia uhalifu uliotendeka Rwanda na Yugoslavia ya zamani. Viongozi wapatao 120 walioshiriki mkutano huko Roma, Italia waliridhia kuundwa kwa ICC ili kuchukua nafasi ya mahakama hizo mbili za muda.
Mwezi huu, wakati wa kuadhimisha Julai 17, Rais wa ICC, Jaji Tomoko Akane, aliambia jopo kwenye Makao Makuu ya UN huko New York kwamba msingi wa mamlaka ya Mahakama hiyo ni sheria inayotakiwa kutawala hata katika mazingira magumu.
“Mwelekeo wetu pekee ni sheria inayotumika, ambayo ni Mkataba wa Roma, uliotungwa kwa busara ya wanadamu na kwa ajili ya kulinda ubinadamu.
Kila mtu ni sawa mbele ya sheria na hakuna mtu aliye juu ya sheria.” Hata kwa kuwa na Mkataba wa Roma, uhalifu dhidi ya ubinadamu bado haujawekwa rasmi katika mkataba maalum wa sheria za kimataifa.
Melissa Hendrickse, mshauri wa kisheria kuhusu haki za rangi na sheria za kimataifa za jinai kutoka Amnesty International, anasema rasimu kuhusu kuzuia na kuadhibu uhalifu dhidi ya ubinadamu yaliandaliwa na Tume ya Sheria ya Kimataifa (ILC) kati ya 2013 na 2019 na kisha kuwasilishwa kwa Kamati ya Sita ya Baraza Kuu la UN, jukwaa kuu la UN la kuzingatia masuala ya kisheria.
Baada ya kipindi cha mkwamo wa kisiasa katika Kamati ya Sita, majadiliano juu ya rasimu yalifufuliwa mwishoni mwa 2022 na wajumbe wa serikali walikutana huko New York Aprili mwaka jana kubadilishana maoni ya kimsingi juu ya vipengele vyote vya rasimu hiyo.
Kamati ya Sita ilikutana tena New York mwezi Aprili ili kuendelea kujadili rasimu kabla ya kuamua mwezi Oktoba iwapo itaendeleza majadiliano katika mazungumzo rasmi ya mkataba.
“Rasimu ni muhimu kwa kuwa yanapendekeza kuziba pengo katika mfumo wa sheria za kimataifa za jinai,” anasema.
Lakini Elise anaona kuwa haja ya uelewa zaidi kuhusu Rasimu ni kubwa, hasa katika bara la Afrika. Anasema Afrika ina idadi kubwa ya nchi ambazo bado hazijaelezea wazi ikiwa Rasimu yanapaswa kuendelezwa hadi majadiliano ya mkataba.
Hakika, ni Sierra Leone, Afrika Kusini, na Gambia pekee ambazo zimeonyesha nia ya waraka huo. Nchi kama Ghana, Angola, Msumbiji, Guinea-Bissau, São Tomé na PrÃncipe, Guinea ya Ikweta, Cape Verde, Senegal, na Tunisia zimeonyesha tu msaada wao.
Hii inamaanisha hawajawasilisha maoni yao rasmi. Aidha, nchi ikiwa ni pamoja na Zambia, Malawi, Lesotho, Namibia, Botswana, Benin, Liberia, Ivory Coast, na Uganda, bado hazijachukua msimamo rasmi juu ya suala hili.
Mkataba wa rasimu unalenga kushughulikia uhalifu dhidi ya ubinadamu, ambao unajumuisha vitendo kama mauaji, utesaji, utumwa, mateso, ubakaji, na aina nyingine za unyanyasaji wa kijinsia zinazofanywa kama sehemu ya mashambulio yaliyopanuliwa au ya kimfumo dhidi ya raia.
Elise anasema “Mkataba wa uhalifu dhidi ya ubinadamu kwa hakika utakuwa tofauti na Mkataba wa Roma wa ICC. Utashughulikia wajibu wa mataifa kuzuia na kuadhibu uhalifu, tofauti na ICC inayoshughulika na wajibu wa jinai wa mtu binafsi.” Mkataba huo unatarajiwa kufungua mlango kwa mataifa kushikilia mengine jukumu kupitia Mahakama ya Kimataifa ya Haki ikiwa majukumu hayo hayatatekelezwa.
Watetezi wa Afrika, wanaharakati na wataalamu wanaonya kwamba vifungu kama hivyo vinaweza kuwa mtego mwingine kwa nchi za Afrika kutumiwa na uchumi wenye nguvu.
Mwaka 2013, wakati Rais wa zamani wa Kenya, Uhuru Kenyatta na Naibu wake (sasa) Rais wa Kenya Dkt. William Ruto waliposhitakiwa mbele ya ICC kwa madai ya kuhusika katika vurugu za baada ya uchaguzi, Kenya iliishinikiza Umoja wa Afrika (AU) kushambulia ICC na hata kuchochea wito wa nchi za Afrika kujiondoa kutoka ICC.
Unaweza pia kukumbuka kuwa AU ilitoa taarifa kwamba haitashirikiana na ICC baada ya kutolewa hati ya kukamatwa kwa Rais wa Sudan, Omar al-Bashir kwa sababu ya kile kilichoitwa mchakato wa amani wa Darfur.
Pia, Rais wa Rwanda Paul Kagame amekuwa akinukuliwa mara kadhaa akisema ICC ina upendeleo wazi dhidi ya Afrika, akisema imeshindwa kutoa haki katika sehemu nyingine za dunia.
Mwanaharakati wa Pan African na Rais wa Uganda Yoweri Museveni aliwahi kusema ICC ni “kikundi cha watu wasio na maana” kinachowajibika kwa “kutishia” nchi za Afrika. Hata hivyo, kauli yake ilipingana na uamuzi wake alioufanya mapema mwaka 2016 wakati serikali yake ilipounga mkono kushitakiwa kwa kamanda mkuu wa kundi hatari la Lord’s Resistance Army (LRA) Dominic Ongwen.
Huku ukosoaji ukiongezeka, Mahakama hivi karibuni ilitoa hati ya kukamatwa kwa Waziri Mkuu wa Israel Benjamin Netanyahu na Waziri wa Ulinzi Yoav Gallant kwa uhalifu wa kivita unaohusiana na Gaza. Nchi za Global North ambazo zimekuwa wafadhili wakuu wa mahakama hiyo zililaani hati hiyo.
Msomi na Mwigizaji aliyeshinda Tuzo, George Clooney aliwasilisha wasiwasi kwa mmoja wa wasaidizi wa juu wa Rais Joe Biden kuhusu hatua za utawala wa Marekani kudhoofisha matendo ya ICC dhidi ya viongozi wa Israel.
Uamuzi kama huo sasa unaibua maswali mazito zaidi kuhusu mahakama hiyo na jumuiya ya kimataifa baada ya Marekani na Uingereza kupinga vikali ombi la hati za kukamatwa kwa Netanyahu na Gallant.
Wanaamini nini Viongozi wengi wa Afrika wanasema kwamba ICC inalenga kwa kiasi kikubwa nchi za Afrika na viongozi wake, ikionyesha upendeleo au ajenda ya ukoloni mamboleo.
Wanasema ICC inakiuka uhuru wa kitaifa kwa kuingilia masuala ambayo yanapaswa kuwa ya mfumo wa kisheria wa ndani, hivyo kuondoa uhuru wa nchi hizo. Ukosoaji huu umeongezeka zaidi kutokana na wasiwasi kuhusu ufanisi wake, na gharama kubwa, na hukumu chache tangu kuanzishwa kwake.
Aidha, baadhi ya viongozi wanasema kwamba hatua za ICC zinaweza kuzuia michakato ya amani kwa kuwakatisha tamaa pande zinazopigana kuzungumza amani au kuachia madaraka.
Kutokushirikiana huku kunazuia sana uwezo wa ICC kutekeleza majukumu yake, na kuonyesha masuala ya uwajibikaji na viwango vya mara mbili.
Bado haijajulikana jinsi nchi za Afrika zitakavyojiondoa katika Mahakama ya Kimataifa, ingawa, Rais Akane wa ICC anasisitiza kwamba Mahakama hiyo inakusudia kufanya kazi